Bazı mahâretli iş adamları piyasada belli çeşit malların satış ve pazarlamasını ele geçirerek serbest rekabet ortamını yok ettikleri görülür. Böyle bir organizeye "tröst" denir. Tröstlerin ana vatanı ABD'dir. Tröst fikri XlX. yüzyılın büyük iş adamlarından Rockfeller'in avukatı T. Dood'un bir buluşudur. T. Dood, Amerika'da petrol kuyularını işleten ayrı ve bağımsız kuruluşları tek bir idare altında toplamayı düşündü. Bu amaçla, Standart Oil Company adında bir sendika kurdu. Bu mâlî sendika ellerinde petrol kuyularına ait hisse senedi bulunanların, bu senetleri kendisine tevdi etmesini istedi ve daha yüksek bir sermaye geliri vadetti. Çünkü bu yolla rekabet ortamı ortadan kalkacak ve petrol fiyatları tekel tarafından istenildiği ölçüde ayarlanabilecekti.



Diğer yandan çeşitli firmaların kendi aralarında gizlice anlaşarak rekabete yer vermemek ve piyasayı istismar etmek üzere kurdukları birliğe "kartel" denir. Kartelden söz edebilmek için belirli bir ticaret eşyasının tekelciliği zarûrî bir şarttır. Bunlar; satış pazarlarını birleştirme, sürüm pazarlarını aralarında bölüşme, ortak büro açma ve asgari bir satış bedeli belirleme gibi amaçlarla kurulur (Feridun Ergin, İktisat, İstanbul 1964, s. 308-315).



İslâm'da alış-veriş yapanların yıkıcı rekabete girişmesi yasaklanmıştır. Hadiste şöyle buyurulur: "Sizlerden bazınız, diğer bazınızın (din kardeşinin) satışı üzerine satış yapmasın" (Müslim, Büyü', 6; Nikâh, 51, 54, 55; Ahmed b. Hanbel, II, 411).



İmam Mâlik'e göre, piyasa fiyatından ne aşağı ve ne de yukarı bir fiyatla satış yapılmamalıdır. Piyasa fiyatı, çoğunluğun serbest rekabet sonucu oluşturduğu satış bedelleridir. Delil, Hz. Ömer'in Hâtîb (r.a)'a söylediği narh'la ilgili sözler ve Ömer b. Abdîlazîz (ö. 101/720)'in uygulamalarıdır. Ömer b. Abdülaziz'in halifeliği zamanında bir bölge halkı, diğer bölge halkını engellemek için fiyatlarında bir indirim yapmışlardı. Halife, fiyatların Allah'ın elinde olduğunu belirterek, kendilerinden bu duruma son vermelerini istedi (el-Bâci, el-Müntekâ, V,17,18; Celal Yeniçeri, İslâm İktisadının Esasları, İstanbul 1980, s. 356).



Ebû Hanife'ye göre bir menkul veya gayri menkulü paylaşma hakkına sahip olanların sırf fiyatları yükseltmek amacıyla aralarında anlaşarak ortaklık kurmaları caiz değildir. Çünkü bu takdirde serbest rekabet ortamını ortadan kaldırmış ve mal ile ilgili bir tekelcilik oluşturmuş sayılırlar. Bu da piyasaya sun'i bir dış müdahale sayılır (bk. İbn Teymiyye, el-Hisbe, y.y., 1967, s. 16-18).



Hamdi DÖNDÜREN